У літературі вже писалося про деякі з цих матеріалів[2]. Лист Богдана Хмельницького до Миколая Потоцького (док. 5) є в переліку документів українського гетьмана, згаданих у джерелах, але не виявлених[3]. Дещо про листування Богдана Хмельницького з родиною Четвертинських (док. 8), у тому числі й мінським каштеляном Миколаєм Четвертинським, довідуємося з пізнішої, від липня 1658 p., кореспонденції брацлавського підкоморія Степана Святополка Четвертинського і туровопинського полковника Костянтина Виговсько[4].

З пропонованих матеріалів на особливу увагу заслуговує лист Богдана Хмельницького до польського канцлера Стефана Корицинського, в якому гетьман пише про результат своїх переговорів з волинським каштеляном Станіславом Казимиром Беньовським (док. 11). Документи місії Беньовського виявляють дуже важливі відомості про українсько-польські трактати наприкінці життя Хмельницького. В цих переговорах можна бачити генезу Гадяцької унії, укладену Іваном Виговським[5]. Але, на жаль, матеріалів про цю місію є дуже мало і вони недостатні, щоб повною мірою відтворити цей епізод з історії українсько-польських відносин[6].

Охоронний універсал Богдана Хмельницького на маєтки Богуслава Радзивіла (док. 10) відрізняється від інших стилем свого письма. Він збережений у машинописній копії міжвоєнного часу, у якій кириличний текст був транскрибований на польський шрифт під час упорядкування архівної справи. Сам документ, писаний кирилицею, не зберігся. Цей універсал, а також док. 9, ілюструють політику українського уряду щодо прийняття міста Слуцька під протекцію Війська Запорізького. В науковій літературі після виходу друком „Документів Богдана Хмельницького” ця проблема вже зачіпалася[7]. Окреме застереження викликає док. 1 від листопада 1648 р. („Пункти від Хмельницького, прийняті і підписані [ним], котрі йому подано в Замості”). Не виключено, що тут маємо справу з якимось скороченим варіантом зобов'язань, котрі козацький гетьман брав на себе, знімаючи облогу міста. Це видно з підпису, де титул Б.Хмельницького не вказаний. Такий варіант мав би існувати в кількох списках, бо копія у Silva rerum звірена невідомою особою з якоюсь іншою копією і доповнена. Треба, однак, думати, що зміст цих пунктів автентичний.

Інші листи та універсали додають кілька моментів до історії міжнародних відносин у середині XVII ст. та внутрішнього становища України. При публікації текст передається без змін в орфографії, за винятком написання великих літер та розділових знаків.

№ 1

Табір під Замостям, початок (10-х) 20-х чисел листопада 1648 р.1 – Пункти до замирення між Військом Запорізьким і міщанами Замостя, прийняті Богданом Хмельницьким під час облоги міста.

Puncta od Chnüelnickiego (przyiçte)2 y podpisane (ktоre w Zamosciu podano mu).

1. O pokoy z Rzptą y odpusczenie przeszłych rzeczy staraс się mam.

2. Ustąpic mam od Zamościa zaraz, ani daley isc ku Wisle, ale nazad.

3. Slachtę w więzeniu będącą y poddanych wdztwa Belzkiego y ziemie Chetmskiey, powiatu Krasnostawskiego, Wlodzimierskiego wypuście mam. Y Horda – (po odebraniu więzniuw wszystkich Woyska naszego Zaporowskiego y Tatarskiego, w Zamościu będących).

4. Powracaiąc, Woysko Zaporowskie y Orda to woiewodztwo y powiaty pomienione żadnych szkód czynie nie będzie ani palie, ani plonu brac, ani więcey Zamoscia y majętnosci i m.p. staro[sty] kał[uskiego]3 zaczepiać.

Bohdan Chmielnicki

Краків. Бібліотека Чарторийських, від. рукописів. Сигн.417. Арк.126 (копія).

№ 2

Білопілля, 11(21) грудня 1648 р. – Універсал Богдана Хмельницького про припинення бунтів і відправку Степана Гирича на втихомирення свавільників.

Bohdan Chmielnicki, hetman z Woyskiem i.k.mci Zaporowskiem.

Wszem wobec y każdemu z osobna, komuby o tym wiedzieć należało, a mianowicie kozakom z woyska naszego do wiadomości donosimy, na mieyscach roznych będących. Iz my, maiąc miłosciwą łaskę od naiasnieyszego króla ie° mci Iana Kazimierza, pana naszego miłosciwego, przez posła imci pana Stephana Ołdakowskiego, rotmistrza krolewskiego, y pisanie, w ktorym oświadcza wielką miłość przeciwko wszytkiemu Woysku swemu Zaporowskiemu y wiernemu podanstwu swemu, y pokoy wieczny przez kommissią przyszło sztwierdzony, zachowuiąc wszelaką przyiazn y krwie przelacie na okolicznych nieprzyjacioł króla ie° mości y wszytkiey Rzeczyptey. Dla czego umyslnie ze wszytkim woyskiem naszym my powróciwszy się, upewniaiąc ich m.m.p.p. slachtę powiatów rożnych tak religiey Polskiey, iako y Greckiey, aby w domach y po maiętnosciach swoich w miastach y po wsiach mających, wszelakie bespieczenstwo w zdrowiu swoim, iako y w mieszkaniu mieli, od poddanych wszelakie poszanowanie teraz, iako y przed tym było. Ponieważ za łaską Bozą przychodzi do pokoiu, a iz niektórzy czatownicy, zebrawszy się swowolni po odchodzeniu naszym po miastach, szarpaią, y pokoy wieczny według obietnice y commissiey przyszłey rozerwać y nas ze wszytkim Woyskiem Zaporowskiem chcą. Takowych swowolnikow y szarpaczow i.k .mci y wszytkiey Rzeczypospolitey poswalamy iako nieprzyacioł gromie. Dla czego umyślnie posyłamy pana Stephana Hyrycza4, aby takowych bez miłosierdzia karał surowie, kozdego nieodsyłaiąc do nas.

Datum w Białopolu, 11 Décembr[is], roku 1648.

Wm. moim mciwym p.p., we wszem powolny sługa Bohdan Chmielnicki, hetman z Woyskiem i .k.mosci Zaporowskim.

Краків. Бібліотека Чарторийських, від. рукописів. Сигн.417. Арк.137-138 (копія).

№ З

Чигирин, 14(24) грудня 1649 р. – Лист Богдана Хмельницького до Аслан-аги з проханням вплинути на кримського хана і калгу-султана, щоб татари якнайшвидше прислали військо на допомогу козакам.

lasnie wielmożny msci panie Asłam aga, nasz wielce mści panie y dobrodzieju.

Dobrego zdrowia y szczęśliwego powodzenia na długie y niezamierzone lata w. mci n.m. panu od Boga zazywac życzymy y pokłon nasz z naynizszemi usługami nzszemi oddaiemy, lakosmy zrazu doznawali wielkiey milosciwey łaski w. mci n.m. pana y teraz wielie a uniżenie w. mci n.m. pana prosimy, racz bydz przyczynnym tak do naiasnieyszego hana ie° msci, iako tez y do i.m.p. sołtana gałgi, aby iako naprędzey woyskom swym kazali się pospieszac, gdyż Lachowie zdradziecko nas chcą podeysc y woyne z nami miec. Lecz my raz przysiągszy z wm. n.m. pany, az do śmierci ieden drugiego przeciw nieprzyiaciela kozdego ratować y pomocy dodawać. A teraz prosimy usilnie, abyście wm. n.m. panowie, iak przed tym łaskawi będąc, pomocy iaknaprędzey dodawali. A dali ci nieprzyiaciele y do końca pociechy nieodniosą. A gdy tego potrzeba będzie y gdzie rozkazanie wm.n.m. panów nastąpi, gotowiśmy tam stawace, gdzie wola będzie, y pozaiem słuzyc obiecuiemy. Nie mniey to nas ucieszyło, ze przez i.m. pana Dand murze przyiazn han je° msc ze wszytkim senatem swym y łaskę swą ofiarował, którego wdzięcznie y mile przyjęliśmy, o ktorey przyjaźni tak tez y posłowie nasi, co maią w zleceniu od nas, ustnie opowiedzą. My wszyscy z gotowością zostaiąc, na woysko wm. n.m. panów z chęcią oczekiwać będziemy, tylko gdyby iak nayprędzey woysko w. mciow pospieszyło. Oddaiemy się przytym z niskimi pokłonami naszemi w łaskę wm.n.m. panów. Datt w Czehrynie d. 14 Aprilis, a° 1649.

Wielmoznosci waszey wm. n.m. p. powolni słudzy y pezyiaciele Bohdan Chmielnicki, hetman Woyska Zaporowskiego.

АГАД у Варшаві. Архів Замойських. Сигн.3037. Арк.215 (копія).

№ 4

Київ, (13) 23 березня 1650 р. – Лист Богдана Хмельницького до Яна Казимира з повідомленням про свій похід на Запорожжя для приборкання повстання і про можливість вислати на допомогу кримському ханові козацьке військо.

Naiasnieyszy miłościwy królu, panie nasz wielce miłościwy.

Po odprawieniu posłańców naszych do w .k .m.5 list mię doszedł od w.k.m., pana mego młciwego, z którego ia, widząc iawne roskazanie w.k.m., pana me° młciwe0, z iasnie wielmoznym ie° m. panem woiewodą kiiowskim będę się we wszytkim znosił do uspokoienia tych burd, ktore6, Jezeliby co chcieli poczynac nad wolą y roskazanie w.k.m. a bez wiadomości Woyska w.k.m. Zaporozskiego. Teraz za łaską Boga wszechmogącego miłosciwa obietnica seymem iest stwierdzona y pokoy stateczny. A przedtym dla tego woyska zadnego na pomoc chanu krymskiemu nie dawałem, gdyżeśmy po części byli niebezpiecznymi od woysk coronnych, nim sic posłowie nasi od w.k.m., pana nasze0 mlciwego wrocili. Postanowiwszy tedy we wszytkim z ie° m. panem woiewodą kijowskim, z częscią woyska na Zaporoże odesc muszę dla uskromienia swawolnych. Tamże znioszy się z chanem ie° mcią, mogę, iezeli będzie tego potrzebował, tysiąc albo dwa dla sławy w.k.mci ludu dac chanu ie° mci, a waszey k.mci iezeliby co tam takowego było, dosyc czyniąnc wiernemu poddaństwu memu, nieomieszkam iako naprędzey dac znac. A teraz wierne poddaństwo moie miłosciwey łasce w.k.m., panu memu miłosciwemu, oddaię. Z Kilowa d. 23 Marty, a° 1650.

Waszey krolewskiey mci, panu memu miłościwemu, uniżony sługa y wierny poddany Bohdan Chmielnicki, hetman Woyska waszy kr. mści Zaporozskiego.

Адреса: „Naiasnieyszemu a niezwicieżonemu majestatowi ie° k.mci, panu nasze[mu] ml., do naiasnieyszych rąk”.

АГАД у Варшаві. Varia. Сигн.34. Арк.8-9 (оригінал).

№ 5

Чигирин, (23 ірудня 1650 р.) 2 січня 1651 р. – Лист Богдана Хмельницького до великого коронного гетьмана Миколая Потоцького з виявом своєї прихильності та інформацією про турецьке посольство до козаків.

Jasnie wielmozny mci panie krakowski, nasz wielce m.p. y dobrodzieju.

Zawzięta przyjazń z w.m.m.p. miała nam contynuowac y na dalszy czas zadnemi nievrozywac ani mieszac nieprzyiazliwosciami. Jakoz staram się y to z Woyskie[m] Zaporowskiem, aby w tym landrze zostawała zawsze, w którym concepta et genita y miłosc między nami zjednoczyła. Strony postanowienia y umiarkowania w.m.p. toz rozumiemy, co y o nas, ze chcemy dla Oyczyzny miłey in vigore amicabili z w.m.m.p. zostawac, aby pokoy swięty zakwitnął y rozkrławil. Strony posła Ottomanskiego oznaymuie, y z nas ztąd przyiaznią powitał, ktorą mamy z hanem krymskiem wieczną, ofiarując nam w kozdych okazyach wyswiadczyc ona, ktoremu my także wzaiemnie ofiarowali na wszelką potrzebę y usługę. Na maiętnosc w.m.m.p. iakosmy uniuersały swe wy[da]ły, tak y teraz zanim cisz słudzy w.m.m.p. wybieraią powinnosc od poddanych, a czego niedobrali, y to kazamy powrocie. Tylko y powtore zyczemy sobie wielce, abyśmy w nieodmien-ney z wm.m.m.p. zastawali przyjazni, ktorey y na ten czas powolność nasze iako nainizey zalecamy. Z Czechryna d. 2 Jan[uarii] 1651. Wm.m.m.p. y dobrodzeia v[ni]zeni słudzy Bohdan Chmielnicki z Woyskiem Zaporowskim.

Варшава. Національна бібліотека, від. мікрофільмів, №36394 (сигн.356 Бібліотеки ПАН у Курніку). Арк.160 зв. (копія).

№ 6

Без місця, березень 1652 р. – Інструкція Богдана Хмельницького полковнику Семенові Савичу, послові від Війська Запорізького до київського воєводи Адама Киселя.

Informatia panu Siemienu Sawiczu, pjułkowjnikowi, co ma mowie z ie° m.p. woiewodą kijowskim.

1. Ta droga morska7 tak prętko byc nie moze dla tego, [ze] połowica większa woyska naszego, ktore powstępowali ze wsi roznych od wszytkiego [dobra]8, po polach koczują z zonami y dziecmi, dla zimnego czasu ieszcze y chałup sobie niepobudowali. A ta droga nie tak iest iako połowa9, ale więcey dwa razy waznieysza, zęby porwawszy się nie przyśc do niesławy; ktorą drogę barzo my dobrze jesteśmy wiadomi. lezeliby tylko zbywając na się drogę tak prętko wynaydowali, tedy z naszą wielką obciczliwoscią by było kozdemu sprawę iako nayciszey poczynac. Przedtym lubosmy mieli gotowe czołny, a przecie niedziel dwanaście bawilismy się wybyraiąc, funduiąc się w kirmniki10 dobrey. Teraz wielce takich iest, ze iuz poodwykali. Znowu trzeba liudzi na to obirac, [każdego zosobna] ”.

2. Przedtym z krulem iemscią sławney pamięci Władysławem, kiedysmy o tym radę mieli, tedy przez cały rok mieli się gotować, aż znowu od powinnosci w rok mieliśmy wpuysc12, na co y pisma mielismy inne y teraz mamy. Iakoz y czołny byli poczęli robic, ktore bez okowania niedziel sześć robione y teraz iest dwuch niedorobione. Pułkowniki posłano z rady, kazem lipy robic cicho.

3. Co naywiększe, kiedy o tak powazney woynie tractowac, a mianowicie z Turczynem, nie na dzień to potrwa. Ale potrzeba upatrowac, zęby z sławą było; y woysko ze[by] iedno drugiemu posyłku dawało, iakifm] tractem maią isć – zęby ieden drugiego niewydawało. A ten by nieprzyjaciel w większey trwodze był, gdy by zaraz nastąpili.

4. To trzeba uwazyc y woysku naszemu pod ten czas, gdyby przyszło ruszyc, tedy nie wszyscy po tey utracie oręze przysposobili. A na morze idąc by nie barzo wielką liczbą woyska, ale mołoycow dobrych y porządnych, tego swiadomych dobrze. lednakze y to upewniamy, zesmy gotowy y to uczynic przeciwko temu nieprzyjacielowi.

5. Woysko tez korunne, tedy y te po tych fatygach13 nie wszytkim się zabrało, iako to dobrze kozdemu woiennikowi wiadomo, ze do woyny nie wszytkim zbierze się prętko. Y to tez ie° mści panu woiewodzie oznaymic, ze ieszcze pred zwróceniem naszym spod Białey Cerkwi, togdy posłano dla przewozu snadnieysze-go sołtan gałgi kilka seth człowieka, których oni14 z sobą wziąwszy, do Czerkies poszli. Tedy y tych nam recuperowac trzeba. Togdy ich15 przydano, gdy nazad wracali się spod Białey Cerkwi Tatarowie dla przejazdu bespiecznego,

6. My tedy z rady naszey tego wszytkiego postrzegamy y oglondamy, aby z radą ich mci y z sławą nieśmiertelną było choc nie pretko, aby dobrze. A s posługi i° k.m. zadną miarą niewymawiamy się y gotowysmy, y tego pragniemy z duszy, zęby to na pogan obróciło się czego w swey ziemi doznalismy, a my sobie w zgodzie y miłosci zebysmy byli. Tylko prosie o to, zęby kroi ie° msc na nas urazac się nie raczył, bo tak prętko żadną miarą iść nie moze.

Prosie ie° msci pana woiewody, zęby nam o wszytkim przez tegoz Siemena p[ulkow]nika oznaimic raczył y radę podał, a do ie° k.m. przyczynnym był, zęby na nas nieobrazał się, ale cale dufac raczył o wiernym poddaństwie naszym. Strony swadstwa z hospodarem wołoskim ia iuz tego poniechałem, tylko o tym posiałem, zęby iak on, tak y ia wolnemi byli od tego. A gdy Bog wszechmogący długoletnie i° k.msc przedłuzyc raczył [lata], a syn moy iako młody przysłuzy się ie° k.msci, tedy za przyczyną iaśnie wielmożnego ie° m. pana woiewody łaskę ie° k.m. otrzyma. Zaczym prosie ie° m. pana woiewody, zęby16 do ie° m. pana hetmana corunnego, iezeli ten posłaniec ieszcze zatrzymany, zęby do nas nazad iachał.

[Iezeli zas z hospodara wołoskiego, tedy niech powraca, zęby nazad iadąc od ie° m. pana woiwody czernichowskiego nie był zatrzymany]17.

O Korsun prosie, ze iest barzo zniszczony, aby tam żołnierze nie dokuczali.

[Bohdan Chmielnicki, hetman z Woyskiem ie° k. msc. Zaporoskim]18.

Краків. Бібліотека Ягайлонського університету, від. рукописів. Сигн.3595 III. Арк.Узв.— 8 (колія); Бібліотека ПАН у Кракові. Teki Rzymskie. Сигн.8416. Т.76. Załączniki. Арк.1-5 (копія лат. мовою).

№ 7

Корсунь, 24 жовтня (3 листопада) 1654 р.19 – Лист Богдана Хмельницького до кримського візира Сефер Козі аги з проханням вплинути на хана, щоб татари були союзниками для козаків.

Posłowie nasi, powróciwszy od w. mci, wszytko nam opowiedzieli, lecz lepiey zrozumieliśmy z listu hana ie° mci y posłańca w. mciow Tochtemisz agi, ktory nam powiadał, ze gdy cara ie° mci mosk[iewskiego] nieodstapiemy, ze wszytkiemi potęgami na nas han nastampi. Zaprawdę my trudno mamy cara imci moskiewskiego odstempowac, ile ze Polacy kilka ziem zaciągaią na nas, ezego wy przecie nie telko niewidzicie, ale niesluszney rzeczy, gdy kazdemu o zdrowie y o całosc idzie, od nas się domagacie. Iako wm.m.m. pan był przyjacielem Woysku Zaporoskiemu, tak do konca w nieodmienney chęci y swoiey przeciwko nam propensiey zostaway. My, Pan Bog widzi, przysięgi niezlamiemy nawieki y chcemy iey każdemu dotrzymac. W. mciow zas dla mamey mammony przysięgę łamiących Pan Bog sam niech sadzi, a wiedzcie interim o tymze, kto na nas bendzie nas tempowa), iednegosz Boga wziąwszy na pomoc, bendziemy się do gari naszych bronie. Upatruyciesz w.m. zawczasu, iezeli to na wasze dobre zaniesie się, gdy z nami braterstwo rozerwiecie, pomniąc na to, ze pres te wszystkie czasy tak wielki iako mały chlebscie z nami iadali y soi wkupię, iako brat z bratem. A przeciezmy wszyscy z sobą w pokoiu zyli. Radz ze tedy wm.m.m. pan persuado-wac hanowi ie° mci, aby nawieki z nami trzymał przyiasn, pokazawszy mu to wklar, ze my na Polakow nie nastempuiemy, lubo oni rozmaitych sposobów szukaią, iakoby nas zniesc mogli. Ostatek szerzey Tohtemisz aga od nas opowie, ktoremu my wszytko szerzey zleciwszy, łasce się y przyjayni etc.

Варшава. Національна бібліотека, від. мікрофільмів №37233 (сигн.991 Бібліотеки ПАН у Курніку). Арк.456 (копія).

№8

Чигирин, 7 (17) березня 1656 р. – Лист Богдана Хмельницького до мінського каштеляна Миколая Четвертинського з виявом своєї дружби та прихильності.

Oświecone mc xiąze mc panie kasztelanie miński, moy wielce msc panie y przłłu.

Zawsze nam pokoiu miłego nie tylko series ipsa, ale imię same nawet dulcescebat, a od burzli[w]ego20 niepokoiu remotos mieliśmy spiritus. Wiedząc y z roznych experiencyi, y z ludzkiego posiowia, ze wnętrzny zapał wszytkich państw y monarchyi naypewnieyszym bywa wykorzenieniem Testificabant nam tak wiele seymow w naszey ku Rptey zyczliwosci, na ktorych inszego nic, ieno sacrosanctae compositione pacis proste nasze naciągali dowcipy. Ale wydworne conceptowe głowy swoiemi gornemi wymysłami y vmowione częstokroc labefactabant pacta. A zatym tez niecierpliwy krzywd ubogich ludzi Bog zawsze złe rady na głowę chytrych Vbyssessow obrociwszy, nogi wybawiał prostych sług swoich de laqueo venantium, y słowo rzeczone iscząc: „W doł, ktory wykopiesz bratu swemu, wpadniesz wen y nagołembicza”. Ze tak rzekę prostotę ocowskie maiąc baczenie atoli, ze afflictis non est addenda affluctio. To co z okaziey listowey przypadło, wypisawszy ostatek, uraz glemboka zasypać niepamięcią y do tego, co caelitus iako rozumiem demissum...21 My iako zawsze fauebamus quieta pace y teraz nie od niego za słusznemi umowami ]b]ronic niebędziemy, tylkoby Bog wszech[m]ogący dobrotliwą przy swiecie nam raczył prowidencyą y praeconcepta wszytkie z upodobaniem oboiey strony poządanym perficere skutkiem. Spondemus po naszey sczyrosci, ze iako przedtym wszelkiey rosterkow biegalismy noty, tak y teraz chzescianskiey nienaruszenie dochowywarny wiernosci. Łasce się zatym y przyjazni wm. w.m. pana pilno zalecam. Z Czyhyryna dnia 7 Marcy a° 1656.

W. xci mci m.m.p. cale życzliwy przłł y sługa Bohdan Chmielnicki, hetman Woysk Zaporozkich, m.p.

Адреса: „Oswieconemu xieciu ie° mści Mikołaiowi Cz[etwe]rtinski[emu], kasztellanowi mińskiemu, m[ni]e wielce m[iło]sciwe[mu] panu y przyjacielowi należy". Іншою рукою: "od Chmielnickirgo”.

Краків. Бібліотека Чарторийських, від. рукописів. Сигн.2713 IV. Арк.179 (оригінал). Російський переклад див. у виданні: Мыцык Ю.А. Анализ источников по истории Освободительной войны украинского народа 1648-1654 годов. Днепропетровск, 1983. С.71-72.

№ 9

Чигирин, 13 (23) липня 1656 p. – Лист Богдана Хмельницького слуцькому комендантові Янові Гроссові з проханням посприяти козацькому послові до Богуслава Радзивіла у його місії.

Mosci panie commendancie slucki, nasz mści panie y przyjacielu.

Chcąc my częstą mieć z xiçlzejciem iego mscią conferencie22 w niektorych sprawach, ordinowalismy listy nasze do xcia imsci, przy których y posłaniec sam z temiz listami do xcia iego msci iedzie23. Przeto wielie ządamy y prosimy, racz temu listu tego oddawcy byc sprawcą, zęby mogł wiedziec, gdzie ma xcia imsci znaydowac, zęby wczesnie bez żadnego omieszkania te listy mogły bydz xciu imsci oddane. lesliby też wola y laska w.m.m.p. była, tedy dla prendszey y nieomylney drogi racz temu oddawcy listu do xcia imsci przydać iakiego człowieka. A my te chęc wm. m.m .p. odwdzięczy my. Zatym się przyjazni w.m. oddaiemy. Dan w Czyhirinłe, d.13 July iuxta vett. 1656. Wm.m.m. pana wszego dobrożyczliwy przyiaciel y służyć rad Bohdan Chmielnicki, hetman Woy. Zap.

Адреса: „Je° msci panu w. Grossowi, commendantowi miasta Slucka, nam mściwemu panu y przyjacielowi oddac należy”.

АГАД у Варшаві. Архів Радзивілів. Від.V. Сигн.2014. Арк.5-6 (оригінал).

№ 10

Чигирин, 17 (27) листопада 1656 p. – Універсал Богдана Хмельницького до козаків із забороною чинити шкоди маєтностям Богуслава Радзивіла і місту Слуцьку, котрі відійшли під оборону і протекцію Війська Запорізького24.

Bogdan Chmielnickij, gietman z Wojskom jeho carskoho wielkzestwa Zaporożskim.

Wsiem wobiec i kożdomu z osobna, komu o tom wiedat należy t, mienowitie p. połkownikom, asaułom, sotnikom, atamanom i wsiemu towarystwu Wojska jeho carskoho Wieliczestwa Zaporożskoho, konnym i pieszym, u wojsko iduczym i z wojska poworoczajuczym, i ratnym jeho carskoho wieliczestwa ludiem, załogom, czatownikom, wszelakoho stanu i kondycji ludiem, kotorym tolko sieje nasze pisanje budiet, do wiedomosti donosim, iż my wziali pod oboronu i protiekciju naszu majetnodt' kniazia jeho mi. Bogusława Radiwiła, koniuszoho Wielikoho kniażestwa Litowskoho nazwanoje i miesto Stuck. Surowo prieto rozkazujem, aby zadien z czatownikow załóg tak samym najezdom, jako i podjezdom, i ińszym wszelakim sposobom wojennym w pomienienom miestie Słucku ludiem wszelakoje relei25 zostajuczym, najmieńszoje krywdy i pierenagabanja czynit nieważył i szarpani26 żadnoje trudnosti niezadawai. Owszem żeby za sim uniwiersałom naszym wyraźnym pri ciełosti zdorowja i nabytku swojeho wo wsiem spokojnie sidieli. A jeżeliby jakije swojewolniki i sprotiwniki woli i siemu pisanju naszemu ważylisia w czom jakuju najmieńszuju krywdu y szarpaninu czynit', tedy kożdyj takowyj na gorle karanym budiet, inaczej nieczyniaczy. Dan w Czygirynie, dnia 1727 Nojabra 1656. Bogdan Chmielnickij, ruka własna.

АГАД у Варшаві. Архів Радзивілів. Від.V. Сигн.2014. Арк.7 (машинописна копія).

№ 11

Чигирин, 18 (28) квітня 1657 р. – Лист Богдана Хмельницького до канцлера коронного Стефана Корицинського про свої переговори з польським послом Станіславом Беньовським.

Iasnie wielmożny mściwy panie kanclirzu koronny, nasz wielie mściwy panie y pezyiacielu.

Zyczliwą wm.m.m. pana przyiazn ku nam y wszytkiemu Woysku Zaporozkiemu dość dowodnie ie msc pan Bieniewski, sekretarz y poseł ie° k. msci, pokazał, mianowicie, gdy wm.m.m. pan intentią y radę swoią ad scopum porządanego y barzo potrzebnego raczysz ściągać pokoiu, którego y my bynamniey nieubiegamy, owszem iako y przed tym, tak y teraz rozlania niewinney krwie ludzkiey niezyczymy, ale do tego się skłaniamy, iakoby pogodna po tak ciężkim y burzliwym zamieszaniu nastąpiła malacia, o ktorey stanowieniu sposobach ustnie mianowany ie° msc pan Bieniewski, sekretarz ie° k. mosci, wm.m.m. panu opowie. A teraz z powolnoscią naszą łasce y przyjazni wmjn.m.p. oddaiemy się.

Dan w Czyhirinie, d. 18 Aprili vett. styl. 1657.

Wm.m.m. panu wszego dobra życzliwy przyiaciel y sługa Bohdan Chmielnicki, het. Woy. Zaporoskiego].

Адреса „Iasnic wielmoznemu a nam wielce mściwemu panu y przyjacielowi ie° mści panu Stcphanowi z Piłce Korycinskiemu, kanclitzowi wielkiemu koronnemu”.

Під печаткою надпис: „Napis około pieczęci: ПЕЧАТЬ ЦАРΣКОГО ВЕЛИЧЕΣТВА МАЛОЙ РОΣИІ ВОИΣК ZAΠOPO. † Peczat Carskoho Welyczestwa Maloi Rosyi Woysk Zaporo.”

Краків. Бібліотека Чарторийських, від. рукописів. Сигн.2713 IV. Арк.185-188 (оригінал). Російський переклад див. у виданні: Мыцык Ю.A. Анализ источников по истории Освободительной войны украинского народа 1648-1654 годов. Днепропетровск, 1983. С.74.

ПРИМІТКИ

1. Б.Хмельницький відступив від Замости 24 листопада 1648 р. (Кордуба М. Між Замостєм та Зборовом // Записки Наукового товариства Ім.Т.Шевченка. Львів, 1922. Т.III. С39; Львівська наукова бібліотека ім.Стефаника НАН України, ф.5 (Оссолінських)., аІр.3882/11, арк.51 зв. [опис прийому козаками польського поста Я.Смяровського]).

2. Тут і далі у цьому документі в круглих лужках виділено фрази, дописані в рукописі іншою рукою.

3. Яка Замойського.

4. Стоянівський війт (Грі/шевський М. Історія України-Руси. К., 1928. Т.9. 4.1. С.235, 246).

5. Див. лист Богдана Хмельницького до короля від (10) 20 березня 1650 р. та інструкцію Війська Запорізького для цих послів від 10 (20) березня 1650 р. (Документи Богдана Хмельницького. К., 1961. № 91, 92).

6. У цьому слові рукою гетьмана зроблене виправлення. Писар написав „ktorzy”.

7. У рукописі: „inirska”.

8. У латинському перекладі: „ex bonis variis fortunes suas”.

9. У латинському перекладі: „Iter hoc non tam facile est... ”.

10. Йдеться про якесь невизначене добре укріплене місце.

11. Цієї фрази у латинському перекладі немає.

12. Замість „az znowu od powinności w rok mieliśmy wpuysc” у латинському перекладі є „et a festo S.Petri usque in recursu annuo eiusdem festi iter accipere debueramus”.

13. У латинському перекладі: „belli molestia”.

14. У рукописі: „ani”.

15. У рукописі: „im”.

16. У польському тексті пропущено: „suas litteras det”.

17. Фраза, виділена у квадратних дужках, у латинському перекладі відсутня.

18. Латинська копія без підпису.

19. Дата і місце написання документа – згідно із заголовком копії попереднього у списку листа Б.Хмельницького до хана: „List Chmielnickiego do chana krymskiego po zawarciu przyjazni tatarskiey z k.i.mcia a immedi[t]ate przed złączeniem sołtana Mengli Gereia z woyskiem koronnem przeciwko Kozakom, carowi moskiewskiemu poddając się de data w Korsuniu 24 Oct[obris] 1654”. Цей лист до Магомет Прея у „Документах Богдана Хмельницького” 1961 р. датований 29 жовтня (8 листопада) 1654 p. (№ 288). Заголовок копії листа до Сефер Казі-аги, котрий слідує одразу за листом до Магомет Прея: "W ley ze materyey do Seffer Kazi agi wezyra od tegoż de data eadem”.

20. Папір протертий.

21. Пошкоджено три слова.

22. Йдеться про переговори Богдана Хмельницького з Богуславом Радзи-вілом (Документи Богдана Хмельницького. № 389).

[1] Огляд публікацій перед 1982 р. див.: Реrnal A.B. Six Unpublished Letters of Bohdan Khmel'nyts'kyi (1656-1657) // Harvard Ukrainian Studies. Cambr. Mass., 1982. Vd.6. № 2. P.217-232. Після цього з'явилися: Мыцык ЮЛ. Три неизвестных письма Богдана Хмельницкого Адаму Киселю // Советские архивы. 1982. №4. С45-47; Его же. Анализ источников по истории Освободи” тельной войны украинского народа 1648-1654 годов. Днепропетровск, 1983. С.64-77 (приложение); Спарник 1.1. Невідомий лист Богдана Хмельницького періоду Визвольної війни 1648-1654 pp. // Архіви України. 1984. № 5. С.71-73 (це ж повторено у „Жовтні”, 1988 p., №5, с.105-106); Бутич І. Два невідомі листи Богдана Хмельницького // Записки Наукового товариства ім.Шевченка. Львів, 1991. Т.222. С.319-326; Його ж. Лист Богдана Хмель­ницького до Яна II Казимира // Україна в минулому. Київ; Львів, І993. Вин.4. С.132-135; Федорук Я. Лист Богдана Хмельницького до ротмістра Яна Кондрацького // Там само. С. 136-138; Семаньків К. Матеріали для нового видання „Документів Богдана Хмельницького” // Там само. 1992. Вип.2, С.136-143.

[2] Наприклад, про інструкцію від Війська Запорозького для козацького посла до Адама Кисіля (док.6) див.: Sysyn F.E. Between Poland and the Ukraine: the Dilema of Adam Kysil, 1600-1653. Cambr. Mass., 1985. P.345-346, 198. При цій нагоді висловлюю свою подяку шановному Ф.Сисинові, котрий показав мені, де знайти цей документ.

[3] Документи Богдана Хмельницького / Упор. І.Крип'якевич, І.Бутич. К., 1961 С.657.

[4] Гарасимчук В. Матеріали до історії козаччини XVII в. // Львівські історичні праці. Джерела. Вин.1. Львів, 1994. Док.68.

[5] Яковлева Т. Початковий етап Руїни: соціально-політичне становище та зовнішня політика України кінця 50-х pp. XVII ст.: Автореф. дис. ... канд. іст. наук. К., 1994. С.22. Короткий критичний огляд цієї дисертації див.: Степанков В., Чухліб T. Тетяна Яковлева. Про початок Руїни // Україна в минулому. Київ; Львів, 1994. Вип.б. С. 184-199.

[6] Грушевський М. Історія України-Руси. К, 1931. Т.9. 4.2. С.1360. Досі були відомі тільки листи Б.Хмельницького до короля, а також І.Виговського до короля та канцлера від того часу.

[7] Грицкевич А.П. Універсал Богдана Хмельницького місту Слуцьку (1656 р.) // Укр. іст. журнал. 1970. №12. С.92-93.

Постійна адреса http://www.franko.lviv.ua/Subdivisions/um/um1/Dokumenty/1-fedoruk%20yaroslav.htm